Przejdź do treści Czynniki związane ze środowiskiem pracy
Czynniki związane ze środowiskiem prac
1. Czynniki szkodliwe występujące w środowisku pracy
Czynnik szkodliwy - czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia, a w konsekwencji do schorzenia.
Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) - wartość średnia ważona stężenia, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy, określonego w ustawie z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń;
Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stężenia, które nie powinno spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina;
Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe (NDSP) - wartość stężenia, która ze względu na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy przekroczona w żadnym momencie.
Frakcja respirabilna - frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu w obszarze wymiany gazowej
Frakcja wdychalna - frakcja aerozolu wnikająca przez nos i usta, która po zdeponowaniu w drogach oddechowych stwarza zagrożenie dla zdrowia.
Wykaz czynników szkodliwych, a także wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń oraz natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy zawarty został w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. 2014 poz. 817).
2. Badania i pomiary środowiska pracy
Art. 227 § 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy (tekst jednolity Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) nakłada na pracodawcę obowiązek stosowania środków zapobiegających chorobom zawodowym i innym chorobom związanym z wykonywaną pracą, a w szczególności obowiązek przeprowadzania na swój koszt, badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia, rejestrować i przechowywać wyniki tych badań i pomiarów oraz udostępniać je pracownikom. Szczegółowe wymagania dot. wartości dopuszczalnych (NDS/NDN, NDSCh) czy częstotliwości wykonywania pomiarów.
Zasady i częstotliwość przeprowadzania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określa rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 33, poz. 166)
Pracodawca zapewnia wykonanie badań i pomiarów czynnika szkodliwego dla zdrowia w środowisku pracy, nie później niż w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności /§ 3 ww. rozporządzenia/.
Ponadto:
W przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego lub pyłu, z wyjątkiem czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary wykonuje się:
co najmniej raz na dwa lata - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS)
co najmniej raz w roku - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości NDS /§ 4 ww. rozporządzenia/.
W przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego, dla którego została ustalona wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (NDSP), pracodawca wykonuje we własnym zakresie pomiary ciągłe stężenia tego czynnika /§ 5 ww. rozporządzenia/.
W przypadku występowania czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, badania i pomiary wykonuje się:
co najmniej raz na sześć miesięcy - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS
co najmniej raz na trzy miesiące - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS /§ 6 ust. 1 ww. rozporządzenia/.
W przypadku narażenia na pył zawierający azbest, badania i pomiary wykonuje się co najmniej raz na trzy miesiące. jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości NDS, częstotliwość ta może być zmniejszona do jednego pomiaru na sześć miesięcy /§ 6 ust. 2 ww. rozporządzenia/.
Jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia:
czynników chemicznych lub pyłów, o których mowa w § 4, wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat,
czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, o których mowa w § 6, wykonanych w odstępie co najmniej sześciu miesięcy pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów /§ 7 ww. rozporządzenia/.
W przypadku występowania mikroklimatu zimnego albo gorącego badania i pomiary wskaźników mikroklimatu wykonuje się:
raz w roku
raz na dwa lata - jeżeli podczas dwóch ostatnich badań wartości wskaźników mikroklimatu nie przekraczały wartości dopuszczalnych dla 8 -godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy /§ 12 ww. rozporządzenia/.
§ 13. 1 Badania i pomiary szkodliwego dla zdrowia czynnika fizycznego, występującego w postaci: hałasu, hałasu ultradźwiękowego, drgań mechanicznych działających na organizm człowieka przez kończyny górne lub drgań mechanicznych o ogólnym działaniu na organizm człowieka wykonuje się:
co najmniej raz na dwa lata - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,2 do 0,5 wartości najwyższego dopuszczalnego natężenia (NDN)
co najmniej raz w roku - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono natężenie czynnika powyżej 0,5 wartości NDN
Jeżeli podczas dwóch ostatnich badań i pomiarów hałasu lub drgań mechanicznych, wykonanych w odstępie dwóch lat, natężenie czynnika nie przekraczało 0,2 wartości NDN, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów.
/§ 13 ww. rozporządzenia/.
Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy wykonują laboratoria, które uzyskały akredytację w tym zakresie na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności (Dz. U. z 2010 r. Nr 138, poz. 935).
W przypadku braku wymienionych w ust. 1 laboratoriów akredytowanych do badania lub pomiarów określonego czynnika, badania i pomiary wykonują:
laboratoria szkół wyższych, instytutów naukowych Polskiej Akademii Nauk lub instytutów badawczych, które prowadzą badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy i mają wdrożony system zapewnienia jakości lub,
laboratoria Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Wojskowej Inspekcji Sanitarnej i Państwowej Inspekcji Sanitarnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych - jeżeli mają wdrożony system zapewnienia jakości lub,
laboratoria prowadzone przez jednostki organizacyjne lub osoby fizyczne, które uzyskały certyfikat kompetencji w zakresie wykonywania badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności, dysponujące aparaturą do badań i pomiarów tych czynników, która podlega udokumentowanemu nadzorowi metrologicznemu obejmującemu okresowe wzorcowania lub sprawdzania i konserwację.
3. Substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy
Rakotwórczość jest to właściwość czynnika chemicznego lub fizycznego, warunkująca wywoływanie przez dany czynnik nowotworów u ludzi lub zwierząt.
W praktyce właściwość tę można ustalić jedynie na podstawie udokumentowanej zależności między narażeniem na dany czynnik a wzrostem częstości występowania nowotworów u narażonych ludzi lub zwierząt.
Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat.
Obowiązki pracodawcy w tym zakresie reguluje rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. 2012 poz. 890 z poźn. zm.)
Zgodnie z ww. rozporządzeniem substancje chemiczne, mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym to:
1. Czynniki fizyczne - promieniowanie jonizujące (X, α, β, γ)
2. Czynniki chemiczne
substancje chemiczne zaklasyfikowane jako rakotwórcze lub mutagenne:kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1),
mieszaniny zawierające substancje chemiczne klasyfikowane jako rakotwórcze lub mutagenne: kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem, o którym mowa w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008,
W przypadku klasyfikacji mieszaniny ze względu na działanie rakotwórcze, mutagenne lub działanie szkodliwe na rozrodczość stosuje się metody obliczeniowe.
3. Procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym:
produkcja auraminy,
procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych,
procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków,
produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów,
prace związane z narażeniem na pył drewna twardego.
Wykaz gatunków drewna twardego zgodny z wykazem znajdującym się w tomie 62 monografii Organizacji Badań nad Rakiem (IARC z 1995 r.) zamieszony jest w odnośniku pod tabelą w części B załącznika nr 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. 2014 poz. 817).
Pracodawca jest obowiązany:
1) Informować pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje chemiczne, ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych;
2) Przeprowadzać okresowe szkolenia pracownika w zakresie:
ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia tytoniu, oraz środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia tego narażenia,
wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie substancji
chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym,
konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej,
działań zapobiegających wypadkom oraz działań koniecznych do podjęcia przez pracowników, w tym pracowników pełniących obowiązki ratownicze, podczas działań ratowniczych oraz wypadków.
3) Zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających poziom tego narażenia;
4) Umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w rozporządzeniu oraz w innych przepisach regulujących zasady bezpieczeństwa ihigieny pracy;
5) Prowadzić rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o ziałaniu rakotwórczym lub mutagennym;
6) Prowadzić rejestr pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu pracy - przekazać właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu;
7) Przekazywać właściwemu PWIS informacji o substancjach chemicznych, ich mieszaninach, czynnikach lub procesach technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym - według obowiązującego wzoru stanowiącego załącznik nr 2 do rozporządzenia niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie w terminie do dnia 15 stycznia.
8) Przeprowadzić pomiary stężeń czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym:
w terminie 30 dni od dnia rozpoczęcia działalności
co najmniej 1 raz na 6 miesięcy, jeśli wynik ostatniego pomiaru mieścił się w przedziale od 0,1 do 0,5 NDS
co najmniej 1 raz na 3 miesiące, jeśli wynik ostatniego pomiaru przekroczył wartość 0,5 NDS
w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach występowania tych czynników.
4. Narażenie przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest
Wykonawca prac polegających na zabezpieczeniu lub usunięciu wyrobów zawierających azbest z miejsca, obiektu, urządzenia budowlanego lub instalacji przemysłowej zobowiązany jest zgłosić zamiar przeprowadzenia tych prac właściwemu państwowemu inspektorowi sanitarnemu.
Powyższe prace powinny być prowadzone w sposób uniemożliwiający emisję azbestu do środowiska oraz powodujący zminimalizowanie pylenia poprzez: nawilżanie wodą wyrobów zawierających azbest przed ich usuwaniem lub demontażem i utrzymywanie w stanie wilgotnym przez cały czas pracy. demontaż całych wyrobów bez jakiegokolwiek ich uszkadzania, tam gdzie jest to technicznie możliwe odspajanie materiałów trwale związanych z podłożem przy stosowaniu wyłącznie narzędzi ręcznych lub wolnoobrotowych wyposażonych w miejscowe instalacje odciągające powietrze.
Szkodliwość włókien azbestowych zależy od średnicy i długości włókien. Większe włókna nie są tak szkodliwe, gdyż w większości zatrzymują się w górnych drogach oddechowych skąd są usuwane przez rzęski, włókna bardzo drobne są usuwane przez system odpornościowy. Najbardziej niebezpieczne nie są włókna długie (>5 μm), lecz cienkie (do 0,01 μm) – przenikają one do dolnych dróg oddechowych, wbijają się w płuca, gdzie pozostają i w wyniku wieloletniego drażnienia komórek wywołują nowotwory.
Pierwsze wzmianki na temat szkodliwości azbestu pojawiły się w latach 1900-1910. W roku 1910 francuskie badania potwierdziły szkodliwy wpływ azbestu na organizm człowieka. W całej Europie rocznie 400-600 osób zapada na różne choroby wywołane przez azbest (rak oskrzeli, rak płuc, międzybłoniak, pylica azbestowa).
Ryzyko wchłaniania włókien azbestowych występuje podczas pracy z minerałami azbestowymi oraz podczas kruszenia i obróbki produktów azbestowo-cementowych. W roku 1997 zakazano wprowadzania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej azbestu i wyrobów zawierających azbest, produkcji wyrobów zawierających azbest oraz obrotu azbestem i wyrobami zawierającymi azbest
Uchwałą Rady Ministrów z dnia 14 lipca 2009 r. został przyjęty „Program Oczyszczania Kraju z Azbestu lata 2009-2032”
Program na celu zredukowanie negatywnych skutków zdrowotnych i szkodliwego oddziaływania na środowisko na terytorium kraju poprzez stopniowe usuwanie i unieszkodliwianie wyrobów zawierających azbest do 2032 roku. Zadaniem programu jest również upowszechnianie wiedzy dotyczącej szkodliwości azbestu oraz procedur bezpiecznego usuwania wyrobów zawierających azbest.
5. Cytostatyki
Leki cytostatyczne to grupa substancji naturalnych i syntetycznych używanych w chemioterapii nowotworów, działających toksycznie na komórki nowotworowe. Pomimo, iż dla pacjentów są zbawienne, w przypadku pracowników długotrwale zatrudnionych w kontakcie z nimi mogą stanowić poważne zagrożenie zdrowotne, przyczyniając się do rozwoju zarówno chorób nowotworowych jaki nienowotworowych. Długotrwałe oddziaływanie na pracowników, którzy nie przestrzegają zasad bezpieczeństwa i higieny pracy podczas całego procesu chemioterapii, może powodować m.in. problemy z płodnością, choroby nowotworowe, wypadanie włosów, a także schorzeń układu oddechowego, nerek czy wątroby.
Do grup zawodowych najbardziej narażonych na szkodliwe działanie leków cytostatycznych zaliczyć można:
personel pielęgniarski,
farmaceutów,
lekarzy,
salowych,
sanitariuszy szpitalnych.
Aktem prawnym, który informuje o wymaganiach w zakresie stosowania leków cytostatycznych jest rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 czerwca 1996 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej (Dz.U. 1996 nr 80 poz. 376 z późn. zm.)
6. Szkodliwe czynniki biologiczne
W razie zatrudnienia pracownika w warunkach narażenia na działanie szkodliwych czynników biologicznych:
pracodawca stosuje wszelkie dostępne środki eliminujące narażenie,
a jeżeli jest to niemożliwe – ograniczające stopień tego narażenia przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.
/Art. 2221 § 1 Ustawy Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks Pracy/
Czynniki biologiczne:
drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie,
jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie,
hodowle komórkowe,
pasożyty wewnętrzne człowieka,
mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia.
Do prac narażających pracowników na działanie czynników biologicznych należą:
prace w zakładach produkujących Żywność,
prace w rolnictwie,
prace, podczas których dochodzi do kontaktu ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego,
prace w jednostkach służby zdrowia,
prace w laboratoriach klinicznych, weterynaryjnych lub diagnostycznych,
prace w zakładach gospodarki odpadami,
prace przy oczyszczaniu ścieków,
inne prace, podczas których potwierdzone są narażenia na działanie czynników biologicznych.
Wykaz szkodliwych czynników biologicznych wraz z ich klasyfikacją na grupy zagrożenia (od 2 do 4) zawarty jest w Załączniku nr 1do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. Nr 81, poz. 716 z późn. zm.)
Klasyfikacja czynników biologicznych według grup zagrożenia:
Grupa 1 zagrożenia
Czynniki, przez które wywołanie chorób u ludzi jest mało prawdopodobne.
Grupa 2 zagrożenia
Czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.
Grupa 3 zagrożenia
Czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.
Grupa 4 zagrożenia
Czynniki, które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenienie czynników w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia
7. Zranienia ostrymi narzędziami używanymi przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych
Przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2013 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac związanych z narażeniem na zranienie ostrymi narzędziami używanymi przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych (Dz.U. z 2013 r. poz.696) mają zastosowanie do zapobiegania zranieniom spowodowanym ostrymi narzędziami, będącymi wyrobami medycznymi w rozumieniu ustawy z dnia 20 maja 2010r. o wyrobach medycznych i:
odnoszą się do pracowników: zatrudnionych na podstawie umowy o pracę; osób fizycznych wykonujące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy; doktorantów, studentów i uczniów niebędących pracownikami oraz wolontariuszy; osób prowadzących pod nadzorem pracodawcy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę działalność gospodarczą na własny rachunek
nie odnoszą się do osób, które faktycznie są swoim własnym „pracodawcą” tzn. udzielają świadczeń medycznych w formie indywidualnej praktyki zawodowej (np. we własnym gabinecie lub miejscu wezwania)
Zranienie pracownika ostrym narzędziem jest wypadkiem przy pracy. Pracownik niezwłocznie zgłasza każdy przypadek zranienia ostrym narzędziem pracodawcy lub osobie wykonującej zadania służby bhp, a w razie kontaktu z krwią lub innym potencjalnie zakaźnym materiałem biologicznym - również lekarzowi wskazanemu w procedurze postępowania poekspozycyjnego.
Przykładowe wzory dokumentów można znaleźć w przewodniku „Zranienia ostrymi narzędziami, przewodnik po Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 6 czerwca 2013r. W sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu prac związanych z narażeniem na zranienie ostrymi narzędziami używanymi przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych” opracowanym przez Polskie Towarzystwo Epidemiologów i Chorób Zakaźnych, grudzień 2013.
